Od historii do unesco
Długa historia Litomyśla zaczęła się w roku 981, kiedy to na szlaku łączącym Czechy z Morawami wybudowano zamek graniczny. Z czasem w jego sąsiedztwie powstał także benedyktyński klasztor, a w roku 1259 towarzysząca tym zabudowaniom osada zyskuje prawa miejskie. Taki początek ma wiele dziś sennych i zapomnianych miejscowości. Dla Litomyśla los był jednak znacznie bardziej łaskawy.Choć miejscowość do dziś zachowała swój niewielki charakter (zamieszkuje w niej niewiele ponad dziesięć tysięcy mieszkańców), to pod względem architektury, mają czego jej zazdrościć nawet duże ośrodki miejskie.

Największą atrakcją Litomyśla z pewnością jest imponujący renesansowy pałac. Po serii pożarów poprzedni zamek stojący w tym miejscu uległ niemal całkowitemu zniszczeniu. Budowa nowego pałacu rozpoczęła się w 1568 roku według projektu Giovanniego Battisty Aostalliego.

Litomyski zabytek uznawany jest za jeden z najwybitniejszych renesansowych pałaców arkadowych na świecie. W pałacu w Litomyślu znajdziemy wszystkie najistotniejsze elementy tego stylu tworzące razem naprawdę niezwykłą formę. Taki sposób projektowania budynków pałacowych narodził się we Włoszech, skąd rozprzestrzenił się na resztę krajów europejskich. Pałac ma formę zamkniętego od zewnątrz czworoboku zdobionego grafittową dekoracją. Nad całością górują bogato zdobione trójkątne szczyty. Jedynie górny fragment frontowej elewacji zdradza obecność we wnętrzu arkadowego dziedzińca. Po przejściu przez bramę otwiera się przed nami wewnętrzny plac. Z trzech stron otaczają go rozciągające się na wysokość wszystkich kondygnacji arkadowe krużganki, a naprzeciw wejścia znajdziemy ścianę z bogatą dekoracją o charakterze batalistycznym. Wśród nich znajduje się centralnie umieszczona kopią manierystycznego obrazu Giulia Romana z Watykanu. W 1999 pałac w Litomyślu został wpisany na światową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. O wyjątkowości tej budowli może świadczyć porównanie do Polski - u nas takim tytułem może się pochwalić tylko 14 miejsc, w tym krakowski Zamek na Wawelu.

Ale architektura pałacowa, to nie jedyna z historycznych atrakcji Litomyśla. Wśród wielu wartych zobaczenia obiektów z pewnością powinien znaleźć się także rynek. Ma on dość nietypowy kształt szerokiej ulicy, o delikatnym łukowym kształcie. Stojąc w jego jednym końcu nie jesteśmy w stanie zobaczyć jego przeciwległej pierzei. Na rynku o naszą uwagę będą walczyć ratusz oraz kamieniczki, których jest blisko 150. Obecny wygląd rynku, tak jak w przypadku pałacu zawdzięczamy piętnastowiecznym pożarom. W ich wyniku często zniszczeniu ulegała historyczna dekoracja. Przetrwały za to charakterystyczny dla średniowiecza układ wąskich, podłużnych działek oraz sama konstrukcja budynków ze sklepionymi krzyżowo arkadami położonymi w parterach budynków. Na tej bazie remontowane budynki zyskiwały nowe elewacje utrzymane w duchu renesansu lub baroku. W wyniku tego procesu całość jest niezwykle barwna, eklektyczna i posiada wyjątkowy i niepowtarzalny charakter.

WSPÓŁCZESNOŚĆ
Historia Litomyśla jednak nie kończy się na barokowych ornamentach, zaś miasto nie zamieniło się w turystyczny skansen. Wciąż dominuje tutaj duch dawnego urokliwego miasteczka, ale lokalna społeczność nie stroni także od form bardziej śmiałych i przystających do dnia dzisiejszego. Na ulicach miasteczka i w podziemiach pałacu znajdziemy bogatą kolekcję współczesnej rzeźby, a na działkach nowoczesne budynki o których wspominają największe portale architektoniczne z całego świata.

Ci, którzy lubią współczesną architekturę z pewnością powinni zatrzymać się przy Domu Modlitwy zaprojektowanym przez pracownię Fránek Architects. W prostej, betonowej bryle szczególną uwagę skupia na sobie łamany skośny dach wyłamujący się z siatki pionowych i poziomych linii całej bryły. Zgodnie ze słowami projektanta, to nie tylko wybieg formalny, ale także symbol wznoszenia się i naszej drogi od prochu świata doczesnego do nieskończoności symbolizowanej przez świetlistą formę krzyża wieńczącego wierzchołek budynku.

Świat doczesny docenił budynek (był nominowany do nagrody Miesa van der Roche), a ci, dla których obce są religijne uniesienia mogą znaleźć w budynku doskonałe potwierdzenie tezy, że dobra architektura nie musi oznaczać gigantycznych kosztów - budynek domu modlitwy został zrealizowany za połowę pierwotnie planowanego budżetu.

Kolejnym przystankiem na trasie po nowoczesnej architekturze Litomyśla powinien być miejscowy basen zaprojektowany przez Architekti DRNH. Także tutaj największą uwagę zwraca dach budynku, choć powstał w oparciu o zupełnie inne założenia. Położony na łagodnym stoku budynek zyskał dach, który stanowi formę naturalnego przedłużenia terenu. Organiczne linie tworzą łączony zielony i tradycyjny dach podzielony na następujące po sobie odcinki o innym przekroju, które dzielą dużą kubaturę budynku na mniejsze fragmenty i dostosowują skalę obiektu do otaczającej zabudowy.

Wśród obiektów prywatnych warto wymienić na przykład jednorodzinny dom wybudowany według projektu AP ATELIER | Josef Pleskot we współpracy z Norbertem Schmidtem i Jirim Trcką. Dom został rozplanowany w dość rzadko spotykanej formie atrialnej. Proste, geometryczne elewacje zostały wyłożone dość nieregularnym naturalnym kamieniem przełamanym miejscami prostokątnymi powierzchniami przeszkleń i elementów blaszanych.

1000 LAT TRADYCJI
Od początków Litomyśla minęło już przeszło 1000 lat. Do dziś zachowały się wspaniałe zabytki z jego bogatej przeszłości. Wśród nich powstają nowe budynki, które być może kiedyś zostaną uznane za równie wspaniałe dziedzictwo. Choć na litomyskich ulicach znajdziemy elementy gotyckie, renesansowe, barokowe czy współczesne, to jednak razem stanowią spójną całość. Historia nie zawsze była łaskawa dla mieszkańców - liczne pożary i wojny o władzę nie raz przynosiły miastu ogromne zniszczenia. Mimo to za każdym razem odradzało się w jeszcze wspanialszych formach. Architektura jest tu nierzadko wyrazem walki z przeciwnościami losu. Powstające budynki są jednak szczere, nie udają historii, ciągle poszukują nowych form ekspresji, a jednocześnie szanują kontekst i stara się tworzyć harmonijną całość z pamiątkami przeszłości. Co ważne o jakość przestrzeni starają się dbać zarówno lokalne władze, jak i jego poszczególni mieszkańcy w swoich indywidualnych inwestycjach.
Czy to jest w takim razie recepta na dobrze zaprojektowane miasto? Na to pytanie pewnie nie odpowie nam nawet najbardziej życzliwy z mieszkańców Litomyśla, z pewnością jednak warto wybrać się do tego małego miasteczka i samemu poszukać odpowiedzi na to pytanie podczas spacerów jego niewielkimi urokliwymi uliczkami.

Słowo Bohemia wywodzi się z łaciny. Pojawiło się w średniowieczu i oznaczało ziemie czeskie. Gdy w XVII wieku na tych terenach rozwinął się przemysł szklarski, terminem „bohemia” zaczęto określać wytwarzane tu wyroby ze szkła kryształowego. W XIX wieku czeskie kryształy zagościły na europejskich salonach, w królewskich dworach i cesarskich pałacach, wypierając często szkło weneckie.

Czeskie żyrandole kryształowe można zobaczyć np. w pałacach francuskiego króla Ludwika XV czy cesarzowej Austrii Marii Teresy. Wiszą też w La Scali w Mediolanie, w Teatro dell'Opera w Rzymie, w Muzeum Ermitażu w Petersburgu oraz w pałacu królewskim w Rijadzie. I choć produkcja szkła unowocześniła się, powstało wiele nowych wzorów, jedno nie uległo zmianie – „Bohemia” wciąż znaczy wysoka jakość i niezwykłe piękno. Dzisiaj „Bohemia” to wiele niezależnych hut szkła produkujących wyroby najwyższej jakości. Obecnie logiem BOHEMIA posługuje się kilku największych producentów szkła w Czechach. Są m.in. fabryki należące do spółki Crystalite Bohemia w Kvetnej i Svetli, a także Crystalex, Bohemia Jihlava i Caesar Crystal Bohemiae.

Tajemnica czeskiego kryształu
Jak to się stało, że czeskie kryształy zyskały takie uznanie? Wszystko dzięki wysokiej jakości piasku szklarskiego, który znajduje się przede wszystkim w Czechach północnych, ale też w innych regionach Republiki Czeskiej. Po raz pierwszy szkło wytopiono z niego w 1683 roku. Tak powstało szkło potasowo-wapniowe (inaczej kredowe), a nie ołowiane, jak w innych regonach Europy. To z niego zaczęto wytwarzać wspaniałe naczynia i żyrandole, z doskonałym cięciem i grawerowaniem.

W drugiej połowie XIX wieku w Czechach powstało szkło wielokolorowe. Wyroby ozdabiano barwnymi drukami litograficznymi, a nawet kopiami słynnych dzieł sztuki. Wielkim osiągnięciem i wyróżnieniem dla czeskiego szkła była najwyższa nagroda - Grand Prix dla huty szkła Klostermühle na Światowej Wystawie w Paryżu. Wysokiej marki czeskiego szkła nie zniszczyły lata komunizmu. Projektanci i producenci cieszyli się uznaniem w świecie, a czeskie wyroby ze szkła, w tym dzieła sztuki były wystawiane na wielu międzynarodowych targach, zwłaszcza na światowych targach Expo58 w Brukseli i w Expo67 w Montrealu. Trzy czeskie huty zasługują na szczególną uwagę.

Morawska Huta Szkła Kvetna Bohemia
Fabryka ma ponad dwustuletnią historię. Została założona w 1794 roku na południowych Morawach, w okolicach Novego Boru na terenach bogatych w dobrej jakości piasek kwarcowy. Produkowano w niej głównie szkło stołowe i użytkowe, ale także lampy i szyby do okien. W połowie XIX wieku fabrykę kupił Emanuel Zahn, z rodziny pochodzącej z Niderlandów. Nowy właściciel nazwał firmę Josef Zahn & Co. Pod jego rządami podniosła się jakość produkowanego szkła i zwiększył się asortyment – pojawiły się m.in. kieliszki i karafki. Fabryka szybko rozwijała się, otworzyła nawet swoje składy w Londynie, Paryżu, Berlinie i Hamburgu. W 1897 roku jako druga w Europie wprowadza zdobienie szkła metodą matowania. Po 1945 roku firma została upaństwowiona. Powstało ogromne przedsiębiorstwo państwowe o nazwie Borske Sklo. W 1974 roku zmieniono nazwę na Crystalex (używaną do dziś). W latach 1990-2002 była częścią spółki Crystal Novy Bor. Od 2011 r weszła w skład grupy Crystalite Bohemia.

Crystalite Bohemia
Huta szkła znajduje się na Wyżynie Morawsko-Czeskiej w miasteczku Svetla nad Sazavou. I choć powstała nie tak dawno, bo w 1967 roku, już zdobyła światowa renomę. Pierwsze wyroby wytwarzano ręcznie. Hutę zautomatyzowano w 1970 roku. Dziś sprzedaje ona wyroby do 45 krajów na całym świecie. Szkło kryształowe jest wytapiane według nowoczesnej, ekologicznej receptury. Wyroby powstają z czeskiego kryształu z odmiany nazywanej crystallite (crystallin). Szkło nie ma odcieni zieleni, szarości czy żółci. Światło przechodzi przez nie bez żadnych zniekształceń, oddając naturalny, nieprzekłamany kolor trunków. Jest idealnie przejrzyste. W hucie Crystalite produkuje się głównie szkło stołowe, przede wszystkim kieliszki tzw. steamware, w kolekcjach Kleopatra i Laura.

[GALERIA fot. 3-9. Wspólny podpis: Czeskie kryształy wyróżniają się doskonałą jakością i różnorodnością form]

Najbardziej znana kolekcje huty Crystalite to Quadro. Wyroby wyróżnia piękny geometryczny kształt, ze skręconą podstawą. Sporą popularnością cieszy się też kolekcja Safari. Są to wyroby z grubego kryształowego szkła - kieliszki, niskie i wysokie szklanki, karafka i dzbanek. Wersja podstawowa jest gładka (niezdobiona), a Safari Gold – zdobiona szerokim złotym pasem.

Inne huty, o których warto wspomnieć to Crystalex, Bohemia Jihlava, Caesar Crystal Bohemiae. To co je wszystkie wyróżnia to przede wszystkim poszanowanie dla tradycji, doskonała jakość wyrobów i nieustanne doskonalenie produkcji. To wszystko powoduje, że czeskie szkło nie ma sobie równych. Ostatnio zachwycają się nim także Azjaci, głównie Japończycy, którzy cenią tradycje rzemieślnicze. Bohemia to niezaprzeczalnie znak najwyższej jakości i kunsztu, na który zawsze warto postawić.